Ο πνευματικός διάλογος δύο πολιτισμών: Η γερμανική φιλοσοφία στους Νεοέλληνες λογοτέχνες

Σκοπός αυτού του άρθρου είναι να αναδείξει συνοπτικά την επιρροή που είχε η γερμανική φιλοσοφία στην καλλιτεχνική διαμόρφωση κορυφαίων Ελλήνων λογοτεχνών μας. Η συλλογιστική μου αυτή στηρίζεται στον Ρώσο θεωρητικό της λογοτεχνίας Μιχαήλ Μπαχτίν (1895-1975) που αναφέρει χαρακτηριστικά ότι κάθε εθνική πνευματική παράδοση καθορίζεται και οικοδομείται μέσω του διαλόγου με άλλες εθνικές κουλτούρες και πολιτισμούς.

Ποιοι είναι λοιπόν οι φιλόσοφοι και ποιοί οι λογοτέχνες μας που αφομοίωσαν τις απόψεις τους;

Αυτοί είναι οι εξής: Αντίστοιχα, από τη μία μεριά οι μεγάλοι φιλόσοφοι Georg Hegel (1770-1831) και Friedrich Nietzsche (1844-1900), και από την άλλη, σπουδαία ονόματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, όπως ο Διονύσιος Σολωμός (1798-1857), ο Κωστής Παλαμάς (1859-1943), ο Νίκος Καζαντζάκης (1883-1957) και ο Άγγελος Σικελιανός (1884-1951).

Αρχικά, θα εξετάσουμε την επίδραση του Hegel επάνω στον εθνικό ποιητή Σολωμό. Όπως είναι γνωστό, ο Διονύσιος Σολωμός έζησε τα νεανικά του χρόνια στην Ιταλία, όπου σπούδασε και ήρθε σε επαφή με το δυτικό πνεύμα. Ο γερμανικός κλασικισμός και ιδεαλισμός αποτέλεσε την κύρια πηγή άντλησης ιδεών για το έργο του. Ένας από τους αγαπημένους του ποιητές υπήρξε ο Goethe και ο φιλόσοφος που καθόρισε την ποιητική του ήταν ο ιδεαλιστής Hegel.

Στους περίφημους Στοχασμούς του σχετικά με την ποιητική ιδεολογία του γράφει ο ποιητής: ,,πρέπει πρώτα με δύναμη να συλλαμβάνει ο νους και έπειτα η καρδιά θερμά να αισθανθεί ό,τι ο νους συνέλαβε’’. Η σκέψη του αυτή απορρέει, φυσικά, από το έργο του Hegel Φαινομενολογία του Πνεύματος (Phänomenologie des Geistes, 1807), όπου αναπτύσσεται παράμοια η ίδια διαλεκτική. Επίσης, οι αισθητικές θεωρίες του έτερου Γερμανού φιλοσόφου και ποιητή Friedrich Schiller (1759-1809) δεν τον αφήνουν βέβαια ανεπηρεάστο.

Θέλεις να γίνεις και εσύ μέρος του bavariagr.de; Επικοινώνησε μαζί μας: ΕΔΩ

Όσον αφορά τους επόμενους συγγραφείς, είναι ολοφάνερο, ότι και οι τρεις τους χρωστούσαν πολλά στη ρηξικέλευθη φιλοσοφία του Nietzsche. Πρώτα, ο Κωστής Παλαμάς ακολουθώντας το παράδειγμα του Σολωμού, είναι ο δεύτερος κατά σειρά που συνδιαλέγεται τόσο εντατικά με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και ιδίως με το γερμανικό πνεύμα, ώστε να καταφέρει να δομήσει μια ποιητική γλώσσα που θα εκφράζει τον ελληνικό πόθο της περιβόητης τότε Μεγάλης Ιδέας.

Έτσι, στην αισθητική αποκορύφωση του ποιητή στο λυρικό και εκτενές ποίημα του Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου (1907), αναζητά αυτά ακριβώς τα υπεράνθρωπα και προφητικά νιτσεϊκά στοιχεία που θα εμπνεύσουν τον ελληνικό λαό. Όπως λέει ο ίδιος σε ένα σχόλιο του σχετικά με ένα δημοσιευμένο ποίημα νιτσεϊκής υφής του συγγραφέα Κωνσταντίνου Χατζόπουλου (1868-1920) στα 1900: ,,έχει αρχίσει να κυκλοφορεί και σ’εμάς εδώ και να εντυπώνεται στις διανοητικές συντροφιές, από εδώ κι από εκεί, άμεσα ή πλάγια, από λογής ακούσματα και διαβάσματα, η εικόνα της γοητευτικής φιλοσοφίας του Νίτσε’’.

Στο σημείο αυτό, θα εξετάσουμε Καζαντζάκη και Σικελιανό μαζί, καθώς υπήρξαν στενοί φίλοι και γενικότερα πνευματικοί συνοδοιπόροι. Αρχικά, είναι άξιο αναφοράς ότι ο Καζαντζάκης είναι -ίσως- η πιο κεντρική φιγούρα της πρόσληψης του Νίτσε στον ελληνικό χώρο. Αυτό αποδεικνύεται πρώτον από την εκπόνηση της διατριβής του Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη φιλοσοφία του δικαίου και της πολιτείας το 1909 και δεύτερον από τα πολυάριθμα έργα του, όπου μέσω των κύριων πρωταγωνιστών πραγματώνονται οι μεγαλεπίβολες φιλοδοξίες του υπερ-ανθρώπου του.

Επιπρόσθετα, ο στενός φίλος του Καζαντζάκη και σπουδαίος λυρικός ποιητής Άγγελος Σικελιανός, είχε ανατρέξει με τη σειρά του στο Γερμανό φιλόσοφο και οι έννοιες του διονυσιακού και απολλώνιου δραματικού στοιχείου τον εμπνέουν στην προσπάθεια του το 1927 και 1930 για την αναβίωση των Δελφικών Εορτών. Μαζί είχαν την ιδέα για την ίδρυση ενός φιλοσοφικού κοινοβίου στα πρότυπα που οραματιζόταν κάποτε ο Γερμανός αιρετικός φιλόσοφος. Βέβαια, ο καθένας τους ακολούθησε στην πορεία το δικό του πνευματικό μονοπάτι.

Ανακεφαλαιώνοντας, είναι προφανές ότι η διανόηση των Γερμανών φιλοσόφων στάθηκε αρωγός στην προσπάθεια των μεγάλων αυτών Ελλήνων δημιουργών για τον εμποτισμό των σκέψεων και των οραμάτων τους. Δεν πρέπει να ξεχνάμε όμως ότι αφομοίωσαν όλα αυτά τα διδάγματα όχι στείρα, αλλά με πλήρη συνείδηση της ελληνικής γλωσσικής και πολιτισμικής παράδοσης, της οποίας αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι.

Γιάννης Παππάς, Φιλόλογος, Μεταπτυχιακός Φοιτητής Συγκριτικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Μπάμπεργκ.

Πηγές